آثار تاریخی تبریز

با نام و یاد  خدای بزرگ  و مهربان عرض سلام و ادب و احترام خدمت شما بینندگان عزیز برنامه همسفر. همراه ما هستید در ایرانگردی. اینجا استان آذربایجان شرقی شهر زیبای  تبریز  هست. و ما داریم جاذبه‌های دیدنی شهر را به شما معرفی میکنیم. سوژه گزارش امروز ما بر میگردد به یکی از آثار تاریخی ارزشمند این شهر به نام مسجد کبود که در کنار موزه آذربایجان است. برای اینکه با این اثر بهتر و بیشتر آشنا شویم به کارشناس مراجعه میکنیم و توضیحات را از بان ایشان میشنویم. پس همراه و همسفر ما باشید.

... همانطور که گفتم در مسجد کبود هستیم، مسجد کبود هم یکی از آثار تاریخی ارزشمند شهر تبریز هست. اما در کنار من جناب آقای غفاری کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهر تبریز هستند. سلام و علیک شما را با بینندگان عزیز برنامه همسفر میشنویم.

 با عرض سلام به حضور بینندگان شما. مسجد کبود تبریز بنای تاریخی است که حدود 551 سال پیش ساخته شده است. یعنی برمیگردد به قبل از سلسله صفوی،یعنی سلسله قره قویونلو و یک سلسله هم عرض سلسه تیموری. سومین پادشاه این سلسله فرمان ساخت این مسجد را داده است. همسر ایشان، نظام بیگم خاتون فردی است که بانی این مسجد است به همراه فردی به اسم عزالدین قاپوچی به عنوان سرکاری ساخت بنای این مسجد تاریخی.

 چرا به آن کبود میگویند؟ مسجد کبود به چه معنایی است؟

 مسجد کبود، اگر بخواهیم یک تصویر ذهنی واقعی از این مسجد کبود داشته باشیم و گنبد کبود را در نظر بگیریم منظور از این کبودی ، کبودی است که در آسمان نهفته است. یک صحن کوچکتر این مسجد کاملا از  کاشی‌های کبود پوشیده شده است و دقیقا اسم مسجد کبود را از آن کاشی‌ها گرفته‌اند. که اگر از نزدیک ببنید واقعا چیزی فوق العاده است. در نمونه خود منحصر به فرد.

 قبل از اینکه وارد حریم مسجد شویم و از آن فضا بگید برای ما از شبستان بیرونی بگویید. ما در گرداگرد مسجد شبستانی را میبینیم که ستون‌های زیادی هست کاربری این ستون‌ها و شبستان برای چه بوده و این محوطه چه کارایی داشته؟

 بله، میدانید ما در محوطه مسجد کبود هستیم. محوطه مسجد کبود با یکسری  طاق‌نماهایی پوشیده شده، احاطه شده است مسجد. درست است و نظیر این است که ما انگشتری را در  داخل حلقه... چگونه که شما می‌گویید فیروزه داخل نگین انگشتر است. این قسمت‌ها در حکم حاشیه است و  مسجد در حکم نگین. و اینها بعد از اتقلاب بر اساس طرحی که ارائه شد ساخته شده که به اصطلاح محوطه تاریخی مسجد مشخص شود و مسجد در میان هاله‌ای از طاق نما قرار بگیرد و معرف ارزش تاریخی مسجد کبود شود.

 درسته، خب به اتفاق بینندگان عزیز برنامه همسفر وارد مسجد کبود شده و از آن فضا برای شما میگوییم و از نوع معماری آن و اینکه سازنده این اثر چه شخصیت یا چه کسانی بوده‌اند و اینکه این فضا به چه شکلی است؟! همسفر ما باشید.

 مکانی که ما در آن هستیم در قسمت بیرونی مسجد ایستاده‌ایم همین شکلی که ملاحظه می کنید قسمتی از کاشی کاری های مسجد هنوز پابرجاست. بعد از آن زلزله عظیمی که آمده هنوز قسمتی از کاشی‌هایی که مربوط به همان اصل مسجد است در این قسمت می شود ملاحظه کرد. همانگونه که مشاهده می‌کنید تشکیل شده است از یک سری گلها و یه سری از حالتهایی که به صورت ترنج است .از اسامی خداوند استفاده کرده این قسمت به عنوان نمونه مانده در حقیقت تمام فضای بیرونی مسجد دیوارهای بیرونی مسجد پوشیده از این کاشی ها بوده که در اثر زلزله معروف تبریز ریخته اند. قسمتی از مسجد به صورت کلی بازسازی شده است. برای همین ملاحظه می کنید که قسمتهای دیگر مسجد بدون کاشی هستند. پایین مسجد یکسری ازاره هایی از سنگ ملالحظه می‌کنید. ازاره هایی که از سنگ به صورت خاکستری است. اگر این سنگ های خاکستری را ادامه دهیم به یکسری از سنگهای قرمز می‌رسیم که از کوههای اطراف تبریز آورده شده‌اند. این سنگ ها در روبه‌روی مسجد یعنی در مکان ورودی مسجد که به سمت شمال است قابل مشاهده است.

  ما الان ورودی مسجد هستیم و برای من جالب است که از پشت مسجد ما وارد شدیم چرا اینطوری است درب مسجد به طرف دیگریست و خروجی‌اش می‌شود ورودی برای گردشگران! این را توضیح دهید؟

  بله. کاملا حق با شماست  وقتی که در ابتدا وارد مسجد می شویم از درب ورودی ملاحظه می‌کنید که پشت مسجد به سمت درب ورودی است. اما بینندگان عزیز باید توجه کنند که درب اصلی مسجد که رو به شمال است در حقیقت نگاه میکند به تبریز قدیم. یعنی شهری که از اول در تبریز قدیم وجود داشته است. ادامه گسترش شهر در بیرون از پشت مسجد بوده است به خاطر همین الان پشت مسجد به سمت خیابان اصلی است. در حالی که خیابان اصلی در روبروی مسجد ما بوده و به خیابان کهنه مشهور است.

  یعنی ورودی شهر تبریز از این قسمت بوده است.

   بله ورودی اصلی در همین قسمت بوده که در حقیقت مسیر جاده ابریشم در دوران قره قویونلو بوده که عرض کردم خدمت شما.

  درسته پیر نشین هایی که در اینجا می بینیم سنگهای قرمز هستند و خیلی ساده و ارتفاعی هم ندارند این ساختار تغییر کرده در زلزله ای که شما گفتید برای ما آیا اینجا تخریب شده یا  اینکه همین ساختار قدیم را حفظ کرده؟

 می دانید شاید جای خوشبختی باشد که بگویند این ورودی و این پیر نشینها و این قسمتی است که کمترین آسیب را دیده. در عکس هایی که بعد از زلزله سال 1193 هجری قمری گرفته شده کاملا مشخص است که سر درب مسجد جزوه قسمتهایی است که کمترین آسیب را از این زلزله بزرگ دیده.

  درسته. قسمتی از کاشی‌‌کاری آن دوران را که باقی مانده داریم می‌بینیم آیاتی روی آن حک شده و همینطور جملاتی عربی. برای ما توضیح دهید درباره حاشیه این کاشی‌ها؟

  همین شکلی که ملاحظه میفرمایید درست در روبه روی ما نوشته عربی یا نعم الکفیل را می‌بینیم در این مسجد از اسامی خداوند استفاده کرده از صفات خداوند در حقیقت به خاطر تقدس مکانی است که این مسجد بزرگ دارد.

...الان در داخل مسجد ایستاده‌ایم زیر گنبد بزرگ مسجد. همین شکلی که ملاحظه می‌کنید مسجد از یک صحن اصلی تشکیل شده به اضافه سه رواق که صحن اصلی را دور می‌زنند در شرق و غرب و شمال مسجد و صحن کوچکتر که در سمت چپ من قرار دارد  با یک گنبد که کوچک تر از گنبد اصلی مسجد است صحن اصلی همین شکلی که ملاحظه می‌کنید از یک قسمتی تشکیل شده که بدون کاشی است. کاشی‌های مسجد که ریخته مربوط می‌شود به زلزله ای که حدود ۲۴۰ سال پیش آمده که باعث تخریب این گنبد اصلی شده است. همین گنبد اصلی یک گنبد بازسازی شده است که توسط استاد رضا معماران بازسازی شده که خدا رحمتشان کند. از استادان بزرگ معماری تبریز بودند . در ساخت این گنبد در دوباره سازی این گنبد یک مشکل اصلی بود که این گنبد بدون سازه ساخته شده بود در اول. ایشان یک طرحی دادن که گنبد را دوباره بدون سازه بازسازی کردند. پایین تر از  گنبد یکسری از دیوارها، یکسری از ستونها ،رواقها که ریخته بودند که خدا باز رحمتشان کند استاد ابوالقاسم معماران باز سازی کردند این بازسازی ها می شود گفت که بطور رسمی از سال ۱۳۱۸ شروع شده است و تا الان ادامه دارد بعد از انقلاب ما با سازی و مرمت تزیینات را داریم که قسمت عمده ای از تزیینات انجام گرفته است منتها هنوز قسمت زیادی از کارها مانده است که انشالله هرچه زودتر تمام شوند.

 مجر:ی ما در زیر هر پایه تعدادی از این روزنه ها را می‌بینیم این روزنه ها چیستند؟

 این روزنه‌ها را بخواهم به صورت مکتوب عرض کنم برای شما در بعضی از کتابها نوشته شده که به عنوان جای کفش استفاده میشده بعضی ها گفته اند چون نمیشد کفش ها را داخل مسجد برد به جای تسبیح و مهر  در نظر گرفته شده.اما خب مسلما میتواند کاربری‌های مختلفی داشته باشد که شاید هر کسی وارد مسجد می شده احتمالا وسایلی در اختیار داشته می‌توانست بگذارد داخل این حفره‌ها و راحت به ادای نماز بپردازد.

 بالای هر ستون در بین دو ستون فضاهای بازی را داریم تماشا می‌کنیم  و می‌بینیم کارایی این فضاها چه بوده؟

 بله همین شکلی که ملاحظه می کنید به اصطلاح این محوطه‌ها به اسم شاهنشین مشهور بودند چهار تا از این شاه نشین ها را در داخل مسجد داخل همین صحن اصلی داریم. کاربری اینها یکی از لحاظ معماری است از لحاظ زیبایی و هم از این بابت که بخواهند یک فضای چهارگوش تبدیل به یک فضای هشت گوش شود به خاطر اینکه گنبد بتواند روی اینها سوار شود. از طرف دیگر عده ای معتقدند که از اینها برای اسکان خانمها استفاده میشده که در مراسم خانم‌ها در این قسمت ها می‌نشستند و هر کدام از اینها ورودی خاص خودشان را دارند که از داخل ستون ها تعبیه شده است و یک پلکانی است که می‌خورد به هرکدام از این شاه نشین ها.

  ...کاشی‌کاری این مسجد همین شکلی که ملاحظه می‌کنید تلفیقی از کاشی و آجر صورت گرفته است. معرقی که در این کاشی‌کاری استفاده شده  است معرقی است که به گفته اهل خبره نظیر این را در جای دیگری نمی‌شود پیدا کرد و در حد عالی شاید بیشتر از عالی است. رنگ غالبی که در این کاشی ها استفاده شده رنگ لاجوردی است به اضافه رنگ‌های سیاه، سفید، قهوه ای، سبز که در داخل این رنگ استفاده شده. رنگ لاجوردی علاوه بر اینکه باعث ایجاد حس آرامش بخشی داخل مسجد شده از طرفی دیگر باعث شده که رنگ‌ها از یکنواختی بیرون بیایند و دلپذیرتر شوند. سوره هایی که در در مسجد ملاحظه می کنید در این صحن اصلی دلم می خواهد که به سوره الفتح اشاره کنم که در کمره بالایی مسجد نوشته شده با آجر برجسته که داخل آجر برجسته با کاشی معرق کاری شده. نمونه این نوع نوشتن آیات را شاید در هیچ جای دیگر نتوانیم مشاهده کنیم منحصر به همین مسجد است سوره الفتح را  دقیقا شاید به همین خاطر انتخاب کردند که این مسجد سنبلی از فتوحات جهانشاه بوده  بعد از چندین و فتوحات دستور ساخت این مسجد را داده اند تمام دیوارهای این مسجد گنبد و همچنین از بیرون از داخل

پوشیده از این کاشی ها بوده منتها مربوط به صحن اصلی. به همین خاطر این مسجد مشهور شده است به فیروزه جهان اسلام. تنها مسجدی است که همین لقب را داخل ایران به خود اختصاص داده.

  یعنی در واقع کبود را از همین کاشی‌ها وام گرفته؟

  بله کاملا به نکته خوبی اشاره کردید یعنی از رنگ لاجوردی این کاشی ها اسم مسجد کبود اقتباس شده است ولی در حقیقت اگر بخواهیم کاملا برویم به بحر موضوع  لازم است که نگاهی هم به صحنه کوچکتر داشته باشیم که کاشی های کبود به معنای واقعی کلمه دارند یک قسمتی از این کاشی ها که پشت محراب اصلی هنوز پابرجاست هنوز به جا مانده کاملا مشخص است که حالت لانه زنبوری دارند با شش ضلعی های کوچک معرق هم

که به صورت زرنگار با آب طلا نقاشی شده‌اند. کبودی شان کاملا مشخص است پس می‌شود گفت که اسم مسجد کبود از کاشی های لاجوردی این صحن و هم از کاشی‌های کبود صحن کوچک‌تر گرفته شده است. این صحن کوچکتر به صحنه کبود هم مشهور است.

  درسته چرا دوتا گنبد برای یک مسجد در نظر گرفته شده؟

  بله کاملا به خاطر اینکه این مسجد تشکیل شده از دو قسمت مقبره و مسجد. در حقیقت مقبره‌ای که محل آرامش بانیان مسجد است طو صحن اصلی ک برای نماز اختصاص داده شده است. گنبد کوچکتر بر بالای مقبره ها ساخته شده که مقبره ها را مادر منتها الیه جنوبی مسجد داخل سرداب ملاحظه می‌کنیم.

  بله  و اینکه آیا این مسجد به عنوان یک مسجد استفاده میشود یا فقط به عنوان یک موزه برای تماشا و دیدن توریستها و گردشگر ها است؟

  بله در حقیقت باید عرض کنم خدمت شما که در هر دو مورد کاملا حق با شماست هم به عنوان مسجدی که به عنوان محل بازدید توریستها است و هم برای افرادی که به اصطلاح مایلند نماز فرادی را برگزار کنند

باز مورد استفاده قرار میگیرد. نماز جماعت در حالت محدودتری برای مغرب و عشا باز برگزار می‌شود.

 الان مادر صحن کوچکتر ایستاده ایم صحن کوچکتر همین شکلی که عرض کردم خدمت شما بیشتر یک مرد است

مقبره ای که کاملا پوشیده بوده دیوارهایی که با این کاشی‌های کبودی که قبلاً عرض کردم خدمت شما. تمام گنبد و همچنین تمام دیوارها از این کاشی ها پوشیده بودند که در حقیقت این کاشی ها حالت آرامش‌بخشی داشتند هم از سوی دیگر رنگ لاجوردی رنگ مورد علاقه عرفاست. چون جهانشاه یک تمایل عارفانه هم داشته به خاطر همین این رنگ ها انتخاب شده‌اند. در پایین مسجد در پایین دیوارها ما مشاهده می‌کنیم که تعدادی از سنگهای مرمر بزرگ نصب شده‌اند که این سنگهای مرمر قبلا ۲۴ عدد بوده اند که متاسفانه بر اثر زلزله یکسری از این ها از بین . بالای این سنگ های مرمر کتیبه‌ای داریم حدود ۲۶ سانتیمتر که از سوره های قران استفاده کردند. سوره‌های النباء و البینه و الفتح.  

بین ورودی گنبد بزرگ و کوچک یعنی صحن بزرگ و کوچک دو دهلیز را میبینیم کارایی این دهلیز ها چه بوده؟

  بله این دهلیزها دقیقاً برای ورود به صحنه کوچک استفاده میشده این دو دهیلیز در سمت چپ و راست محراب اصلی قرار گرفته‌اند. محراب اصلی درب مشبک چوبی بوده که متاسفانه بر اثر زلزله از بین رفته الان بیشتر کسانی که برای بازدید می آیند از این محراب به عنوان ورودی استفاده می‌کنند بعضی موقع ها همچین اشتباهی به وجود می‌آید که ورودی صحنه کوچک این محراب بوده اما در حقیقت این دو دهلیز ورودی های اصلی صحن کوچک هستند.

 آدرس دقیق مسجد کبود را بگویید  درشهر تبریز و صحبت پایانی.

 بله برای دیدار از مسجد کبود کافی است که به خیابان اصلی شهر تبریز بیاید خیابان امام بالاتر از میدان ساعت. که معروف ترین میدان های تبریز است .عمارت شهرداری در اینجا قرار گرفته عمارت شهرداری تبریز در اینجا قرار گرفته کمی بالاتر که برویم درست نزدیک موزه آذربایجان موزه اصلی شهر ما پارک خاقانی را داریم و مسجد کبود که درست در کنار پارک خاقانی است.

  و صحبت پایانی؟

  و با تشکر از شما بینندگان عزیز وقتی تمام همکارانی که زحمت کشیدند برای آماده کردن این برنامه انشاءالله شاهد دیدار عزیزان و ورودشان به شهر تبریز باشیم که باعث افتخار ما است.

  خب این هم از سوژه و گزارش امروزمان که تقدیم نگاه مهربان شما بینندگان عزیز برنامه همسفر شد. از مسجد کبود که یکی از آثار تاریخی و ارزشمند شهر تبریز است. از این دست آثار فراوان در این شهر که جزء اولین‌ها هم است. از هر چیزی را که در تبریز می‌دیدیم جزوه اولین ها بود اولین شهری که شهرداری دارد اولین شهری که به هر حال بیشتر این موزه ها را در خود جای داده و همینطور بازار بزرگ تاریخی که ثبت جهانی شده. همه این زیبایی ها را شما میتوانید در استان آذربایجان شرقی و شهر تبریز مشاهده کنید. همراه و همسفر ما باشید باز هم قرار است از این شهر زیبا برای شما بگویم. 300085 را فراموش نکنید . انتقاد و پیشنهاد و حتی اگر دعوتی دارید مارا مطلع کنید . همینطور میتوانید به سایت شبکه مراجعه کرده و برنامه های قبلی را تماشا کنید . تا دیداری دیگر خداوند مهربان یار و نگهدارتان.